Luistervinken van Nicolaes Maes, 1655-’57, speels, levensecht, virtuoos

Luistervinken. Zo noemde Nicolaas Maes zijn humoristische doek over een dienstmeisje dat tijdens een amourette bespied wordt door de vrouw des huizes. Drie van deze genrestukken zijn tot en met 19 januari 2020 te zien in het Mauritshuis.

Nicolaas Maes, portret van een meisje met ree, 1671, particuliere collectie
Nicolaas Maes, portret van een meisje met ree, 1671, particuliere collectie

De Luistervinken van Nicolaes Maes (1634-1693) laten zich lezen als een beeldverhaal. Samengebracht op een enkel doek van bescheiden formaat bestaan ze uit drie taferelen. De meid die zich laat liefkozen door haar vriend. De vrouw des huizes die haar bespiedt. En het nietsvermoedende gezin.

Luistervinken, stripverhaal

De Luistervink uit 1656 herinner ik me van mijn bezoek aan de standaardcollecte van het Dordrechts Museum. Als een stripverhaal uit de 17e eeuw trekt ze weer mijn aandacht.
Met de vinger aan haar lippen maant de vrouw des huizes me tot stilte. Met haar op mij gerichte blik betrekt ze me in een intimiteit. Of ik wil of niet.
Samen kijken we naar de dienstmeid, herkenbaar aan haar rode mouwen. Ze kust haar minnaar en let niet op het aan haar zorgen toevertrouwde kind in het wiegje. De vrouw des huizes vindt het blijkbaar niet erg. Ze glimlacht. Stilletjes loop ik verder naar de andere genrestukken.

Nicolaes Maes, serie Luistervinken, 1656, Wellington Collection, Apsley House, Londen
Nicolaes Maes, serie Luistervinken, 1656, Wellington Collection, Apsley House, Londen

Luistervinken en andere intieme taferelen

Met zijn genrestukken toonde Maes zich een meester in intieme stukjes uit de Gouden Eeuw. Binnenruimtes, levensechte details en bijzondere intimiteit van huiselijke taferelen geven me het gevoel deelgenoot te zijn van het alledaagse leven uit de 17e eeuw.
Bang om de stilte te verstoren kijk ik steeds weer mee. Betrap ik een boven het grootboek in slaap gevallen boekhoudster. Zie ik een melkverkoopster, kantklosster, moeder bij een wieg. Geniet ik om de ondeugende invallen van deze geniale schilder met een voorliefde voor het betrappen van mensen.

Nicolaes Maes, serie Luistervinken, 1657, Dordrechts Museum, Dordrecht
Nicolaes Maes, serie Luistervinken, 1657, Dordrechts Museum, Dordrecht

Van historiestukken naar de luistervink en andere genrestukken

Maes geldt terecht als een van Rembrandts meest begaafde leerlingen. In het atelier van zijn meester leerde hij het maken van historiestukken, veelal tafrelen uit de Bijbel. Al snel verlegde Maes het accent naar het maken van genreschilderkunst waaronder de luistervink.
Door vlotte penseelstreken vervaagde hier en daar de krachtige schildertrant van Rembrandt. Dat geeft de werken meer uitstraling, maakt ze levendiger. Ook verliet hij de donkere aardtinten van Rembrandt. Hij koos voor meer heldere kleuren met een voorliefde voor rood, wit, zwart. Zoals zijn biograaf Houbraken in 1719 schreef: ‘’De schilder had ingezien dat inzonderheid de jonge juffrouwen meer behagen in het wit dan in het bruin.’’
Wellicht speelt hier ook een verschil in karakter. Anders dan Rembrandt was Maes niet flamboyant. Houbraken noemde hem ‘’stil, beleeft, borgelyk, vergenoegt, en vrolyk’’ en bovendien gezegend met een ‘’afkeer van kroegen’’. (bron: Catalogus Nicolaas Maes, in een bijdrage van Ariane van Suchtelen).

Nicolaes Maes, serie luistervinken, 1655, Guildhall Art Gallery (Samuel Collection) Mansion House, Londen
Nicolaes Maes, serie luistervinken, 1655, Guildhall Art Gallery (Samuel Collection) Mansion House, Londen

Luistervink en de illusie van levensechtheid

Wel bleef Maes trouw aan de lessen van Rembrandt voor wat betreft de licht-schaduw techniek. Het bij het vrijende koppel binnenvallende licht maakt ‘’de luistervink ’uit 1656 levensecht. Bij de luistervink uit 1655 bevindt het kussende stel zich in de kelder. Daar schijnt een oudere man hen bij. Door sommige delen van het doek op te lichten zien we beter het detail. Zoals het hout in ‘’de luistervink’’ uit 1655. In een andere luistervink van 1655 is het de dienstmeid die haar bazin bespiedt. We herkennen haar aan haar helrode mouwen waarmee Maes het dienend personeel afbeeldt. De bazin houdt haar hand op de heupen. Ze foetert. Op wie weet ik niet. Een groot groen gordijn beslaat een derde van het doek en daarmee ook de belaagde persoon.

Nicolaes Maes, portret van Ingena Rotterdam, 1676. Metropolitan Museum of Art, New York
Nicolaes Maes, portret van Ingena Rotterdam, 1676. Metropolitan Museum of Art, New York

Overzichtsexpositie Nicolaas Maes, Mauritshuis, te zien t/m 19 januari 2020

In de overzichtsexpositie treedt Maes uit de schaduw van Rembrandt.
Door de veelzijdigheid van het werk van Nicolaas Maes dacht men eeuwenlang dat het werk betrof van verschillende kunstenaars. Later bleek dit niet zo te zijn. Hij zelf maakte drie soorten werken:
● Historiestukken; minder dan tien stuks;
● Genrevoorstellingen met o.a. ‘’de Luistervink’’, gebaseerd op het leven van alledag; enkele tientallen, (1654-1658). Door de aandacht voor een alledaagse handeling, zoals naaiwerk, doen deze werken verstild aan. Ze geven mij een gevoel van rust.
● portretten; meer dan zevenhonderd, vanaf 1655. Ze kenmerken zich door een elegante maar ook zwierige stijl met veel aandacht voor de stof en het detail. De donkere achtergronden van Rembrandt hebben plaats gemaakt voor parkachtige landschappen met watervallen. Kinderen krijgen dieren als speelkameraadje. Vanaf de 18e eeuw raakten zijn portretten uit de mode. Het meest geliefd werden zijn genrestukken.
● Alle werken staan beschreven in de rijk geïllustreerde catalogus ‘’Nicolaes Maes’’. Deze is te koop in de museumwinkel van het Mauritshuis. 223 pagina’s, prachtige afbeeldingen in full colour, € 27,50.
● De Luistervink uit 1655 is een bruikleen van Museum Dordrecht.
● 2019 is het Rembrandtjaar. Het Rijksmuseum toont binnen dit kader de expositie Velázquez en Rembrandt.

Wist je dat?

Wist je dat Eduard Fétis, directeur van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel, in 1885 de identiteit van Maes betwistte? Gezien het grote verschil tussen diens portretten en genrestukken raakte hij overtuigd van het bestaan van twee schilders met dezelfde naam. De genrestukken vond hij fenomenaal, maar de portretten konden zijn goedkeuring niet wegdragen. Ook anderen deelden zijn mening. In 1890 stelde de Dordtse onderzoeker G.H. Veth definitief vast dat het hier wel degelijk een en dezelfde schilder betrof.

Kijk voor meer informatie en komende exposities op de website van het Mauritshuis.

Het Mauritshuis bestaat in 2022 tweehonderd jaar als museum. Zij viert dat met bijzondere exposities. Koning Willem-Alexander opende op 1 juni de expositie Flash/Back. Hiervoor lieten zestien topfotografen zich inspireren door eeuwenoude meesterwerken.

Regelmatig schrijf ik ook over foto’s. Zoals ook over fotograaf Jimmy Nelson. Hij maakt foto’s van natuurvolkeren.

2 gedachten over “Luistervinken van Nicolaes Maes, 1655-’57, speels, levensecht, virtuoos

  1. Riny Reiken

    Wat een mooi artikel en ik ben nu al nieuwschierig geworden naar de tentoonstelling, prachtige warme schilderijen lijken het mij… nu nog kijken in het echt en zelf deze pracht bewonderen, een mooi verhaal heb je er weer van gemaakt Marianne, dat maakt het nog meer bijzonder, dankjewel 🌻

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *